Μια κοινωνιολογική προσέγγιση του φαινόμενου της αθλητικής βίας στα σύγχρονα σπορ και στον αθλητισμό, απο τον εξαίρετο Καθηγητή Αθλητικής Κοινωνιολογίας ΣΕΦΑΑ/ΕΚΠΑ κ. Νικόλαο Πατσαντάρα , τον οποίο και ευχαριστούμε θερμά.
Ερώτηση : Ποια είναι τα βαθύτερα αίτια της βίας στον σύγχρονο αθλητισμό;
Ο αθλητισμός κατανοείται και προσεγγίζεται σαν ένας σχετικά αυτόνομος κοινωνικός χώρος/πεδίο! Όμως αν και οι αθλητικές σχέσεις και δραστηριότητες έχουν έναν σχετικά αυτόνομο λειτουργικά χαρακτήρα, διαμορφώνονται και κυρίως νοηματοδοτούνται σε αντιστοιχία µε την τρέχουσα κοινωνική πραγματικότητα, την τρέχουσα πολιτισμική, πολιτική, οικονομική κ.λπ. συγκυρία!
Αναζητώντας τα βαθύτερα αίτια της βίας στον σύγχρονο αθλητισμό θεωρώ ότι θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν την χαλαρή δομή που χαρακτηρίζει την πλειονότητα των οργανωτικών αθλητικών σχημάτων! Τέτοιας μορφής κοινωνικοί θεσμοί είναι περισσότερο ευάλωτοι από συµπτωµατικά και συγκυριακά γεγονότα τα οποία διαδραµατίζονται στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο. Ευάλωτα υπό την έννοια ότι κοινωνικά προβλήµατα τα οποία δεν έχουν προέλευση τον αθλητισμό… πολύ εύκολα µπορούν έτσι να µετοικίσουν, να µεταφερθούν και να εκδηλωθούν στους αθλητικούς χώρους…..το ίδιο και το πάντα υπάρχον σε ‘’λανθάνουσα κατάσταση’’ στις κοινωνίες….αλλά και στην ανθρώπινη φύση…. δυναμικό βίας και επιθετικότητας!
Το φαινόμενο της βίας στους αθλητικούς χώρους είναι κυρίαρχα ένα κοινωνικό φαινόμενο. Θεωρώ ότι η βία στους αθλητικούς-αγωνιστικούς χώρους και κυρίως στα ποδοσφαιρικά γήπεδα… δεν είναι δυνατόν να επεξηγηθεί στη βάση προσωπικών ατοµικών χαρακτηριστικών και μεμονωμένων ψυχολογικών παραµέτρων…δηλαδή στη βάση δεδομένων που εκ προοιμίου ‘καταλύονται’ στον γηπεδικό κυρίως χώρο!
Επομένως για την κατανόηση αυτού του φαινομένου θα πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπόψιν και η σχέση αλληλεπίδρασης μεταξύ της συγκεκριμένης αθλητικής δραστηριότητας και κοινωνικής- πολιτισμικής ιδιαιτερότητας και συγκυρίας στο πλαίσιο της οποίας αυτό πραγματοποιείται! Ωστόσο όμως οφείλω να επισημάνω ότι ο αθλητικός χώρος εμφανίζει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά! Ο αθλητικός χώρος/τόπος σε αντίθεση με άλλους κοινωνικούς χώρους, παρέχει και δηµιουργεί προϋποθέσεις συγκρότησης και ανάπτυξης µιας ‘’συλλογικότητας’’, εκρηκτικού και ευαίσθητα µετασχηµατιζόµενου, γρήγορα/στιγμιαία µεταβαλλόµενου χαρακτήρα. Από τη µια στιγµή στην άλλη, κατά τη διάρκεια ενός αθλητικού συμβάντος, ενός αθλητικού αγώνα, µιας αθλητικής αντιπαράθεσης, µπορεί να µεταβληθεί η δοµή αυτής της ‘’συλλογικότητας’’, εποµένως και το νοηµατικό περιεχόµενο του συλλογικού βιώµατος. Όλα δηλαδή µπορεί να πάρουν το χαρακτήρα του απρόβλεπτου, του ενδεχόµενου. Η ενδεχοµενικότητα αυτή ανατροφοδοτείται ποσοτικά και ποιοτικά από την αβεβαιότητα του αποτελέσµατος ενός αθλητικού αγώνα. Τίποτα και ποτέ δεν είναι σίγουρο για τη νίκη. Αυτή η αβεβαιότητα διασφαλίζεται µεταξύ άλλων από το κανονιστικό πλαίσιο και τον δηµόσιο χαρακτήρα του αθλητικού αγώνα, ενώ ταυτόχρονα αυτή η αβεβαιότητα αναδεικνύεται σε συστατικό έλξης του κοινωνικού ενδιαφέροντος, ενώ ταυτόχρονα………. όπως δείχνει η κοινωνική πραγµατικότητα………. µπορεί να πυροδοτήσει ανεξέλεγκτες πολλές φορές κοινωνικές καταστάσεις, οι οποίες µπορεί να έχουν ως κοινή αφετηρία τον αθλητικό χώρο, ωστόσο όµως εµφανίζουν µια ποικιλότητα σε αντιστοιχία µε τον πολιτισµικό τόπο και τον κοινωνικό χρόνο.
Ερώτηση : Ποιοι οι τρόποι και τα μέσα για την αντιμετώπιση και πρόληψη της βίας στον αθλητισμό ;
Οι αθλητικοί θεσµοί, οι σύλλογοι οι οποίοι εδώ θα µπορούσαν να διαδραµατίσουν έναν ουσιαστικό ρόλο δεν επιδεικνύουν καµία ικανότητα αντίδρασης. Θα αναφερθώ για παράδειγμα στον ποδοσφαιρικό χώρο! Η αντιµετώπιση του προβλήµατος της βίας από την ΕΠΟ και τους προέδρους των ΠΑΕ, είναι ερασιτεχνικού καιροσκοπικού χαρακτήρα, όπως είναι εξάλλου από την πλευρά τους και η γενικότερη χάραξη προοπτικών επίλυσης αυτού του προβλήματος στο ελληνικό ποδόσφαιρο.
Μιας και αναφερόμαστε στο ποδόσφαιρο θα σας εκφράσω και μια άλλη πρόταση που η υλοποίηση της θα λειτουργούσε καταλυτικά στην ‘εξομάλυνση’ ενός διαστρεβλωμένου τύπου/χαρακτήρα αντιπαλότητας-βαρβαρότητας…… που καλλιεργείται για πολλά χρόνια μεταξύ αντιπάλων συλλόγων και εξυπηρετεί κατά περίσταση……‘’σκοτεινούς’’ στόχους!
Ο αθλητισμός γενικά μπορεί να ενισχύει από την µια πλευρά µια ιδεολογία ενσωµάτωσης και από την άλλη πλευρά µια ιδεολογία αντιπαλότητας-έχθρας (συχνά επιθετικού/βίαιου χαρακτήρα). Επιτελεί ταυτόχρονα τις δύο αυτές κοινωνικές λειτουργίες οι οποίες και ενεργοποιούνται στο κοινωνικό περιβάλλον, ανάλογα µε τις συνθήκες, ανάλογα µε την κοινωνική, πολιτισµική κ.λπ. συγκυρία.
Να μην ξεχνάμε βέβαια ‘ότι στον αθλητισμό είναι η αντιπαλότητα που λειτουργεί ως καταλύτης, για να επιτευχθεί µια επικοινωνιακή ροή, που ενδέχεται πολλές φορές να είναι έντονου και εκρηκτικού χαρακτήρα, αλλά λειτουργεί ταυτόχρονα ως πολλαπλασιαστής αναφορικά με το κοινωνικό ενδιαφέρον!
Ουσιαστικά δηλαδή είναι η αντιπαλότητα εκείνο το στοιχείο που διασφαλίζει την ‘βιωσιµότητα’ του ποδοσφαιρικού ή του ευρύτερου αθλητικού ενδιαφέροντος στο κοινωνικό πεδίο! Για να μην διολισθαίνει όμως η αντιπαλότητα στα πεδία της βαρβαρότητας…..είναι απαραίτητο να συγκροτηθεί ένα σχέδιο-πρόγραµµα υπό τη µέριµνα της ποδοσφαιρικής οµοσπονδίας στο πλαίσιο του οποίου θα επιδιωχθεί η προσέγγιση των λεγόµενων σκληροπυρηνικών οπαδών από ειδικούς, κυρίως εξειδικευµένης εκπαίδευσης κατά βάση από αθλητικούς επιστήµονες -παιδαγωγούς. Στο σχέδιο αυτό οφείλουν να συµµετάσχουν όλοι οι εµπλεκόµενοι στη βία θεσµοί, όπως για παράδειγµα ποδοσφαιρικοί σύλλογοι, Υφυπουργείο Αθλητισµού, σύνδεσµοι φιλάθλων, εκπρόσωποι της αστυνοµίας, εκπρόσωποι των ΜΜΕ κ.λπ. Ιδιαίτερα στα επαγγελµατικά επίπεδα οφείλουν οι Ποδοσφαιρικές Ανώνυµες Εταιρείες (ΠΑΕ) να µεριµνήσουν και να αναλάβουν την ευθύνη για τους οπαδούς τους. ∆ραστηριότητες που θα χρηµατοδοτήσουν οι ΠΑΕ –όπως για παράδειγµα ’οι οργανωµένοι φίλαθλοι του Ολυµπιακού’ συμμετέχουν σε ποδοασφαιρικό αγώνα µε αντίπαλο τους ’οργανωµένους οπαδούς του Παναθηναϊκού’, ή αντίστοιχοι του ΠΑΟΚ με εκείνους του Άρη ή της ΑΕΚ κ.λπ. και τα έσοδα από ένα συμβολικό εισιτήριο….ή με επιπλέον προσφορές των ΠΑΕ… διατίθενται για κάποιον κοινωφελή σκοπό!
Ή όλοι οι παραπάνω ‘οπαδοί’ συγκροτούν μια ποδοσφαιρική ομάδα και συμμετέχουν για τον ίδιο λόγο σε ένα ποδοσφαιρικό αγώνα µε αντίπαλο την αστυνοµία! Τέτοιες πρωτοβουλίες μπορεί φαινομενικά να ‘’φαντάζουν ουτοπικές’’ αλλά θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν και να λειτουργήσουν καταλυτικά όσον αφορά την άµβλυνση της βίας στο ποδοσφαιρικό γήπεδο.
Θα ήθελα δε με αφορμή το τραγικό γεγονός του εγκλήματος της Θεσσαλονίκης….να σας πω ότι θα πρέπει εμείς «οι του αθλητισμού» να μπορούμε να διακρίνουμε σε ποιο βαθμό, πότε, πως…. και αν… τέτοιες πέραν της Ανθρώπινης Λογικής….πράξεις…τέτοια ειδεχθή εγκλήματα…. μπορούν να προσεγγιστούν με ‘αθλητικούς όρους’! Για παράδειγμα εδώ και είκοσι χρόνια σε ερευνητικές μου μελέτες σχετικές με την ‘‘βία και τον χουλιγκανισμό’’ στο ποδόσφαιρο και γενικότερα στον αθλητισμό, πάντα αναφέρω ότι η ιδιότητα του φιλάθλου και του οπαδού συνδέεται µε την σχετικότητα του αθλητικού χώρου και χρόνου.
Για να γίνω σαφής: όταν θέλουμε να αξιολογήσουμε μια συμπεριφορά και κάνουμε χρήση του όρου/της ιδιότητας ‘‘Φίλαθλος ή Οπαδός’’ οφείλουμε να αντιστοιχήσουμε αυτή την ιδιότητα με χωρικές και χρονικές συνιστώσες! Αυτό σηµαίνει ότι οφείλουµε να αναζητήσουµε τα χωρικά και τα χρονικά όρια που ενεργοποιείται αυτή η ιδιότητα, διότι έτσι θα µπορέσουµε να οριοθετήσουµε και το πεδίο ευθύνης. ∆ηλαδή σε µια ορθολογική σύλληψη η χρήση του όρου φίλαθλη ιδιότητα περιορίζεται χωρικά (τοπικά) και χρονικά, όσον αφορά την κοινωνική της εκδήλωση (ενεργοποίηση). Μια εγκληματική πράξη, ένα έγκλημα, μια δολοφονία…… επομένως που συμβαίνει πέραν ενός αθλητικού συμβάντος, πέραν του αθλητικού χώρου και χρόνου ………γενικά στον δημόσιο χώρο…. δεν γίνεται να ‘αξιολογηθεί’ με αθλητικούς όρους…ούτε με αθλητικούς νόμους!!!!!!
Tελειώνοντας κ. Πατσαντάρα θα σας παρακαλούσα να μας αναφέρεται δυο λόγια ……. κάποιες προσωπικές σκέψεις ή απόψεις για το φαινόμενο της βία στους αθλητικούς χώρους.
Θα ήθελα να αναφέρω ότι από τη μια πλευρά η αθλητική δραστηριότητα δεν πραγματώνεται σε συνθήκες ‘κοινωνικού κενού’…αλλά στο πλαίσιο δομών και συστημάτων αξιών της κοινωνίας στο πλαίσιο της οποίας αυτή ανελίσσεται και οι οποίες δομές και αξίες επηρεάζουν τον νοηµατικό της προσανατολισµό.
Από την άλλη πλευρά το κάθε άθλημα διαθέτει το δικό του κανονιστικό πλαίσιο µε βάση το οποίο αξιολογείται πότε και τι ισχύει ως αποκλίνουσα δράση, ως επιθετική δράση, ως βία. Η συζήτηση εποµένως περί φαινοµένων βίας στον αθλητισμό οφείλεται να πραγµατώνεται τόσο στην προοπτική ‘’ενδο-αθλητικών προοπτικών/συσχετισμών’’ αλλά και στο πλαίσιο εξω-αθλητικών προοπτικών (συσχετισµών αθλητικού συστήµατος/εκάστοτε αθλητικού γεγονότος και περιβάλλοντος).
Ο αθλητισµός γενικά ως κοινωνικός θεσµός, χαρακτηρίζεται όπως προανέφερα….πέραν των αυστηρά τυπικών οργανωτικών επιπέδων του πρωταθλητισµού, από µια δοµική χαλαρότητα…Επακόλουθο αυτής της κατάστασης είναι πολλές περιθωριακές ετερόκλητου χαρακτήρα κοινωνικές οµάδες (για παράδειγµα ακραίου κοµµατικού-πολιτικού τύπου), που η βία είναι συστατικό τους στοιχείο και στοιχείο συνοχής της οµάδας….. που δεν έχουν σχέση µε τα αθλητικά δρώμενα καθαυτά…. να βρίσκουν στους αθλητικούς κύκλους….για παράδειγμα των οπαδών μιας ποδοσφαιρικής ομάδας……. καταφύγιο και πολλές φορές έτσι να έρχεται ως αποτέλεσµα η κλιµάκωση των εκδηλώσεων βίας στα ποδοσφαιρικά γήπεδα από εκτός ποδοσφαιρικού συστήµατος αίτια. Η σηµαντικότητά των βίαιων εκδηλώσεων στους αθλητικούς χώρους…στα ποδοσφαιρικά γήπεδα…… αρκετές φορές πολλαπλασιάζεται και χειραγωγείται δια µέσου του δηµοσιογραφικού λόγου, δια µέσου της δηµοσιογραφικής γλώσσας, στην οποία διαπλέκονται πολλαπλές µορφές εξουσίας που τη συγκρότησαν και συνήθως την χειραγωγούν. Είναι κατά κανόνα η δηµοσιογραφική γλώσσα υπό την έννοια λέξεων, συµβολικών συστηµάτων και σηµασιολογικών παραποµπών, που αρκετές φορές υπερ- µεγεθύνει µορφές αθλητικών αποκλίσεων που αφορούν τους φιλάθλους και οπαδούς. ∆ια µέσου για παράδειγμα της υπερ-δηµοσιοποίησης της απόκλισης….. κάποιες ποδοσφαιρικές υποκουλτούρες …….αναγνωρίζονται από κάποιες κοινωνικές οµάδες ως εξαιρετικά δηµοφιλείς. Στο πνεύµα αυτό πολλοί νέοι άνθρωποι δια µέσου των πράξεων βίας νοιώθουν να επιβεβαιώνονται και να καταξιώνονται δια µέσου της προσοχής την οποία απολαµβάνουν από τα ΜΜΕ. Η κατάσταση αυτή οδηγεί σε ένα φαύλο κύκλο ο οποίος χαρακτηρίζεται από αύξηση της ετοιµότητας από την πλευρά των οπαδών για βίαιες και πολλές φορές αιµατηρές συγκρούσεις µεταξύ τους.
Θα ήθελα στο σημείο αυτό επίσης να επισημάνω ότι από τη μια πλευρά η ραγδαία και ανορθόδοξα τελούµενη…. και γι’ αυτό οριζόµενη από την πλευρά µου ως….. ‘’σχεδόν επαγγελµατικοποίηση’’ γενικά του αθλητισμού, έχει οδηγήσει σε οικονομική αλλά κυρίως κοινωνική χρεοκοπία τους αθλητικούς συλλόγους…….. όσον αφορά σηµαντικές κοινωνικές αποστολές.
Από την άλλη πλευρά ευρύτεροι θεσµοί όπως εκπαιδευτικοί, πολιτικοί, εκτελεστικοί (για παράδειγµα αστυνοµία), ΜΜΕ κ.λπ…… δεν αντιλαµβάνονται τις ‘’βιο-κοσµικές’’ και ‘’κοινωνικές-πολιτισµικές’’ αναγκαιότητες των νέων τις οποίες δηµιουργούν οι απρόβλεπτοι και επιταχυνόµενοι κοινωνικοί µετασχηµατισµοί.
….Οι θεσµοί κοινωνικοποίησης όπως είναι η οικογένεια, το σχολείο, οι αθλητικοί σύλλογοι….. σε αυτή την προοπτική, χρεοκόπησαν αξιακά και βρίσκονται σε µεγάλη κρίση προσανατολισµού. Οι νέοι άνθρωποι παρακολουθούν µε απορριπτική αµηχανία τις κοινωνικές εξελίξεις……Ενώ διαχρονικές αξίες της δικαιοσύνης, της κοινωνικής αλληλεγγύης, της ελευθερίας και της δηµοκρατίας…..όπως δείχνουν επιστημονικές έρευνες… είναι υπό διαρκή αμφισβήτηση!!!!
Υπό αυτές τις συνθήκες και στις πλουραλιστικά συγκροτημένες σήµερα κοινωνίες δυτικού τύπου… εύκολα μπορεί μια μερίδα της νεολαίας να διολισθήσει στο περιθώριο….και να υιοθετήσει βίαιες συμπεριφορές…οι οποίες τυγχάνουν ευρύτερης ανοχής στην αθλητική υποκολτούρα! Σε ένα τέτοιο ‘’κοινωνικό περιβάλλον’’ κάποιες οµάδες νέων ανθρώπων κινούνται στο περιθώριο…. επειδή είτε στέκονται κριτικά απέναντι σε αυτή την πραγματικότητα……… είτε δεν έχουν τους επικοινωνιακούς κοινωνικούς ή οικονομικούς διαύλους για να ενσωματωθούν στις ‘’τρέχουσες’’ κοινωνικές-πολιτισμικές πραγματικότητες!
Μια μεγάλη μερίδα της νεολαίας θεωρώ ότι είναι σε στάση αναµονής…. Και αποκλεισµένη από τη διαµόρφωση των παραγωγικών κοινωνικών εξελίξεων! Επίκεινται όπως δείχνουν οι τάσεις…… όχι συγκρούσεις µεταξύ φορέων διαφορετικής πολιτικής ιδεολογίας ή διαφορετικής κοινωνικής διαστρωµάτωσης κ.λπ.…….αλλά συγκρούσεις µεταξύ των γενεών!
Για την επιδείνωση των φαινομένων βίας…τόσο στο πεδίο του αθλητισμού, όσο και στο ευρύτερο κοινωνικό πεδίο θα ήθελα να αναφέρω και τα εξής: Για τους νέους σήµερα δεν υπάρχει ‘’επαρκής’’ χώρος και χρόνος για παιχνίδι, για βιωµατική εµπειρία δια της φυσικής παρουσίας, που ήταν και παραµένει το κυρίαρχο µέσο υγιούς κοινωνικοποίησης, τουλάχιστον όπως µέχρι σήµερα γίνεται αυτή η διαδικασία κατανοητή. Οι αντιλήψεις µας περί χώρου και χρόνου ως συνιστώσες της βιωµατικής εµπειρίας, στο πλαίσιο της κοινωνίας της πληροφορίας, ή της κοινωνίας της εικονικής πραγµατικότητας, έχουν µετασχηµατισθεί. Σήµερα θεωρώ ότι έχουµε µορφές εικονικής κοινωνικοποίησης……… το παιχνίδι συντελείται πλέον σε δικτυακούς τόπους χωρίς να είναι απαραίτητη η φυσική παρουσία, το πρόσωπο του συµµετέχοντος. Ήδη συζητάμε εάν θα συμπεριληφθούν στο πρόγραμμα των Ολυμπιακών Αγώνων μορφές e Sport (Ηλεκτρονικού αθλητισμού). Στον βαθμό που μου αναλογεί ασχολούμαι…πέραν των άλλων… σε επίπεδο ερευνητικό με την ‘’σωματική άσκηση των εικονικών σωμάτων (Avatars)’’!
Τα παιδιά σήµερα …… (η λεγόμενη Generation Z)…. βιώνουν την κοινωνική πραγµατικότητα κατά κύριο λόγο στην εικονική της εκδοχή…ως εικονική πραγµατικότητα… όπου πέραν των άλλων…. κυριαρχούν τα παιχνίδια βίας. Αυτή η παιγνιώδης µορφή βίας στο πλαίσιο της εικονικής πραγµατικότητας, µπορεί εύκολα µε το χαρακτήρα του παιγνιώδους….. της μίμησης…. να περάσει και το κατώφλι της κοινωνικής πραγµατικότητας, στο πλαίσιο της βιωµατικής κοινωνικής εµπειρίας δια της φυσικής παρουσίας, ως παιχνίδι στο οποίο κερδίζει αυτός που θα εξολοθρεύσει, θα αφανίσει τον αντίπαλο. Με τη διαφορά ότι στην ‘’φυσική’’ (?) κοινωνική πραγµατικότητα ο αντίπαλος όταν δολοφονηθεί δεν …….. επανέρχεται στη ζωή, δεν ‘ανασταίνεται’, όπως κατά την επανεκκίνηση του ηλεκτρονικού παιχνιδιού!
Θα ήθελα τελειώνοντας να μου επιτρέψετε να εκφράσω ως ακαδημαϊκός δάσκαλος τον αποτροπιασμό μου για τον ‘ακατανόητο’ για την ‘κοινή λογική’ πόλεμο στην Ουκρανία…..που ένα ‘’γλίστρημα’’ αρκεί….. για να οδηγήσει σε πυρηνικό ολοκαύτωμα και να θέσει ‘εν αμφιβόλω’ το μέλλον της ανθρωπότητας.
Σας ευχαριστώ!
Πηγή: “Νους υγιής εν σώματι υγιεί” (sch.gr)
(Παπαπαντελής Νικήτας, Καθηγητής Φυσικής Αγωγής).
